Шанаванне хлеба ў беларускай традыцыйнай культуры

Акрамя матэрыяльнай значнасці хлеба ў жыцці беларукага селяніна моцны быў і духоўны складнік. Хлеб выкарыстоўваўся ў шматлікіх сямейных і каляндарных абрадах, выступаў сімвалам Долі – багацця, спрыяння, дабрабыту. У фальклорных творах сустракаецца выраз “доля хлебавая”.

Пра хлеб казалі, што гэта “дар Божы”, да якога патрабавалася адпаведнае стаўленне. Вялікім грахом лічылася раскідаць крошкі хлеба, гэта пагражала неўраджаем. Найлепш, лічылася, хлебныя крошкі спаліць у печы. Навукоўцы, што збіралі звесткі аб традыцыйнай культуры ў ХІХ ст., на гэты конт пісалі наступнае (прыводзім на мове арыгіналу публікацыі):

Один человек во время еды нечаянно уронил крошку хлеба. Испугался он, стал её искать. В это время его гумно загорелось. Бегут соседи, кричат ему: гумно горит! Он спокойно продолжает искать оброненную крошку. Нашёл, извинился перед хлебом и, перекрестившись, с благоговением съел его. Тогда бросился гумно тушить. Но в то время, когда он умилостивливал хлеб, гумно его мгновенно потухло.

Верылі, што можна спыніць пажар, абнёсшы бохан хлеба вакол хаты, што гарыць, ці перакінуўшы хлеб праз яе.

Нарэзаны хлеб было прынята з’ядаць увесь, а рэшта бохана захоўвалася на стале, пакрытая белым абрусом (стол у сялянскай хаце быў своеасаблівым хатнім алтаром, стаяў пад абразамі). Калі хлебныя недаедкі усё ж заставаліся, іх збіралі ў міску ці сіта, ніколі не выкідалі: аддавалі дзецям пры нечарговым харчаванні, выкарыстоўвалі для вырабу квасу, ахвяравалі жабракам. Верылі, што кавалак хлеба, пададзены ў якасці міласціны, можа выратаваць на Божым судзе:

Умірае той багатыр (у беларускіх гаворках так звалі заможнага чалавека). Так чорт прынёс такі стос папераў розных з грахамі, палажыў на вагу, а анёл не мае чаго класці, так пасмутнеў і стаіць сабе ў куточку. Нарэшце прыпомніў і кажа: тады і тады ён кінуў за жабраком булку хлеба. Зара гэта ўзяў анёл тую булку, палажыў на вагу, так яна ўсе паперы чорта пераважыла, і той чалавек застаўся святым.

Пачцівасць да хлеба патрабавала есці яго нават чэрствым і цвілым, быццам бы тады чалавек не будзе баяцца грому, не патоне, не зведае галечы і дажыве да старасці. Для выпрацоўкі такога стаўлення да хлеба дзяцей выхоўвалі з маленства:

В играх, при осязательном недоразумении, вызвавшем драку, они откладывают хлеб в сторону, и, расправившись с противником, почтительно берут его в руки для еды.

Калі цяжарная жанчына адчувала набліжэнне родаў, яе муж ці свякроў адразалі кавалак хлеба, пасыпалі яго соллю і неслі ў дар бабцы-павітусе. Прыйшоўшы, ціхенька казалі: “Хадзі, бабулічка, к нам, нешта нашай маладусе не дужа добра дзеецца”. Бабка брала з сабой пірог або кавалачак хлеба і накіроўвалася да парадзіхі.

Нованароджанаму хлопчыку маглі пераразаць на хлебе пупавіну. Хлеб, зерне і грошы клалі ў ваду для першага купання дзіцяці, каб яму ў жыцці былі Доля і багацце. Паралельна з царкоўным на Магілёўшчыне яшчэ да 1940-х гадоў практыкаваўся старадаўні абрад далучэння дзіцяці да сям’і, хатняга ачагу:

Напярэдадні хрышчэння вечарам бабка купала малое. Для гэтага пасярэдзіне хаты ставілі стол і па яго вуглах клалі па кавалачку хлеба з соллю. Пакупаўшы дзіця і спавіўшы яго, бабка разам з кумам тры разы абыходзіла стол, кожны раз хрысцячыся.

Хлеб выкарыстоўваўся на ўсіх этапах вясельнай абраднасці (сватанне, запоіны, заручыны, гулянкі ў хатах маладой і маладога, паслявясельныя дні). Асобная размова пра вясельны каравай, што выпякаўся з пшанічнай мукі, але шматлікімі былі прыклады ўжывання і жытняга хлеба.

На Віцебшчыне перад тым, як засылаць сватоў, клалі на ноч на двары кавалак хлеба. Калі ён заставаўся цэлы – гэта прадвяшчала ўдалае сватанне, калі пагрызены мышамі – лепш адкласці паход да дзяўчыны.

Маладую бацька бласлаўляў спярша абразом, а потым хлебам і соллю, прыгаворваючы:

“Бласлаўляю цябе хлебам, соллю, шчасцем, доляй і добрым здароўем”.

Маладыя, збіраючыся да вянца, станавіліся на вазы, а бацька маладой абыходзіў іх з булкай хлеба. Такі ж абыход з хлебам, толькі ўсёй сядзібы, маладая пара здзяйсняла на падворку жаніха.

У бясконцым жыццёвым кругазвароце смерць успрымалася нашымі продкамі такім жа пераходам ад адной формы існавання да іншай, як нараджэнне і вяселле.

Калі ў хаце нехта памёр, паўсюдна ў Беларусі на вакно ставілі ваду, а на Віцебшчыне яшчэ клалі хлеб і соль. Верылі, што душа перад тым, як адляцець у вырай, мусіць памыцца і пад’есці. Як толькі падымалі труну, каб выносіць, на яе месца клалі хлеб і соль: нябожчык з хаты, а хлеб-соль у хату.

Абрады провадаў у войска таксама адносяцца да сямейных. Галоўнай мэтай провадаў было вяртанне хлопца дадому жывым-здаровым. Для гэтага на Міншчыне навабранец пасля развітальнай вячэры здымаў з сябе кашулю, у якую маці загортвала бохан хлеба. Кашулю з хлебам захоўвалі ў хаце, пакуль сын не вяртаўся з войска. Кашуля сімвалічна замяшчала самога хлопца, захоўвала яго Долю, што ўвасаблялася ў хлебе.

Хлеб, спечаны з мукі, змолатай на вадзяным млыне на Купалле, не даваў чалавеку патануць на працягу года. На дзень святога Юр’я хлебам абносілі статак, каб каровы пладзіліся і не гінулі ад ваўкоў. У гэты ж дзень гаспадар з хлебам абыходзіў свае палеткі. Бохан потым дзяліў між сямейнікамі.

Як бачым, павер’яў пра хлеб існавала вельмі шмат. Некаторыя з іх да сённяшняга дня засталіся ў памяці людзей, усвядомленыя ці “схаваныя” ў падсвядомым.

Чытайце папярэдні артыкул пра хлеб на Беларусі.